Χρειάστηκε να περάσει κοντά ένα τέταρτο του αιώνα (για την ακρίβεια, 23 χρόνια) από την Επανάσταση του 21, ώσπου οι Ελληνες ν αποκτήσουν το δικαίωμα να εκλέγουν τους εκπροσώπους τους στη Βουλή. Και όταν, το 1844, το απέκτησαν, το ευχαριστήθηκαν: Στις πρώτες εκλογές ψήφιζαν επί έξι ολόκληρους μήνες!
Η Εθνοσυνέλευση που προέκυψε μετά την επανάσταση της 3ης Σεπτεμβρίου, είχε να επιτελέσει δύο αποστολές: Δημιούργησε τον πρώτο καταστατικό χάρτη της Ελλάδας (συνταγματική βασιλεία) και, στις 18 Μαρτίου 1844, ψήφισε τον πρώτο εκλογικό νόμο της χώρας. Συμβολικά δημοσιεύτηκε στις 25 Μαρτίου και, παρά τα φολκλορικά του στοιχεία, ήταν ο πιο προοδευτικός στον κόσμο, εως την ώρα εκείνη. Οι εκλογές έπρεπε να διεξαχθούν σε οχτώ μέρες. Το πρόβλημα ήταν ότι ο νόμος δεν ξεκαθάριζε αν αυτές οι οχτώ μέρες έπρεπε να είναι κοινές για όλη τη χώρα ή όχι. Με αποτέλεσμα να ξεκινήσει η εκλογική διαδικασία τον Απρίλιο του 1844 και τον Σεπτέμβριο να συνεχίζεται ακόμα σε ορισμένες περιοχές.
Οι τρεις μονομάχοι
Η διάλυση της Εθνοσυνέλευσης βρήκε την Ελλάδα με τρία κόμματα: το γαλλικό με αρχηγό τον Ιωάννη Κωλέττη, το αγγλικό με αρχηγό τον Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο και το ρωσικό με αρχηγό τον Ανδρέα Μεταξά. Το γαλλικό κόμμα προέβαλλε τον άκρατο εθνικισμό, ενώ το αγγλικό τη μετριοπάθεια και τον εγγλέζικου τύπου κοινοβουλευτισμό. Το ρωσικό είχε σημαία την επικράτηση της Ορθοδοξίας (και άρα ήταν εναντίον του μη ορθόδοξου Οθωνα) και την κατοχύρωση των δημοκρατικών ελευθεριών του λαού. Λεγόταν και κόμμα των Ναπαίων, από το όνομα κάποιου, θηριώδους Κερκυραίου ρωσόφιλου, Νάπα.
Ο Οθων ήθελε μια εκλογική κυβέρνηση συνασπισμού με τους Μαυροκορδάτο - Κωλέττη, αλλά ο τελευταίος αρνήθηκε να μετάσχει, για να μπορεί να κινείται πιο ελεύθερα. Ετσι, στις 30 Μαρτίου 1844, ορκίστηκε μονοκομματική κυβέρνηση Μαυροκορδάτου, που προκήρυξε τις εκλογές.
Αυτά που ακολούθησαν ελάχιστα έχουν να κάνουν με τις δημοκρατικές διαδικασίες όπως σήμερα τις εννοούμε. Ο Κωλέττης συμμάχησε με τους στρατιωτικούς, που ήξεραν πώς να «πείθουν» τον λαό. Και όπου δεν μπορούσαν να τον πείσουν, σήκωναν επαναστατική σημαία. Με πρώτο τον Θεόδωρο Γρίβα που, τέλη Απριλίου, σήμανε εξέγερση στην Ακαρνανία. Ο Μαυροκορδάτος έστειλε τον στρατό, μεσολάβησε ο Γάλλος πρεσβευτής Πισκατόρι, ένα πλοίο έφερε τον Γρίβα στον Πειραιά, ο καπετάνιος αρνήθηκε να τον παραδώσει, το πλοίο σαλπάρισε και τον έβγαλε στην Αλεξάνδρεια, όπου του έγινε υποδοχή ήρωα.
Μέσα Μαϊου, Τζαννετάκηδες και Μαυρομιχάληδες αρπάχτηκαν στη Μάνη, αλλά τα βρήκαν πριν να φτάσει ο στρατός. Από τις αρχές Ιουνίου, οι ρωσόφιλοι ξεκίνησαν διαδηλώσεις και ταραχές εναντίον (φανταστικών και μη) αόρατων συνωμοτών, ενώ οι ίδιοι δημιουργούσαν μυστικές οργανώσεις και όπου χρειαζόταν συμμαχούσαν με τους γαλλόφιλους. Κωλέττης και Μεταξάς υπονόμευαν συστηματικά τον Μαυροκορδάτο, στο παιχνίδι μπήκε και ο Οθων, ενώ η αγγλική πρεσβεία άφησε ακάλυπτο τον εκλεκτό της. Τέλη Ιουλίου, ένα σκάνδαλο έδωσε τη χαριστική βολή στον Μαυροκορδάτο, καθώς δημοσιεύτηκε μια επιστολή του Ανδρέα Λόντου προς κάποιον στην Πάτρα, που έδινε οδηγίες για το πώς να πεισθούν οι ψηφοφόροι να τον προτιμήσουν. Στις 6 Αυγούστου, ο Μαυροκορδάτος παραιτήθηκε. Την ίδια μέρα ορκίστηκε ο Κωλέττης και όρισε υπουργό Στρατιωτικών τον ρωσόφιλο Κίτσο Τζαβέλλα, που ανέλαβε δράση.
Στις περισσότερες περιοχές οι εκλογές έγιναν Μάιο και Ιούνιο. Στην Αθήνα, έπειτα από πολλές αναβολές, ξεκίνησαν τέλη Ιουλίου και ολοκληρώθηκαν αρχές Αυγούστου. Χάρη κυρίως στην επαρχία, ο Μαυροκορδάτος είχε εκλέξει 52 βουλευτές σε ένα σύνολο 127 εδρών. Ο Κωλέττης, έως την ώρα που ορκίστηκε, είχε μια μικρή μειοψηφία. Από τη στιγμή που ανέλαβε πρωθυπουργός, η δύναμή του ανέβαινε συνεχώς στις υπολειπόμενες περιφέρειες. Παρ όλ αυτά, όταν στα τέλη Αυγούστου συνήλθε η Βουλή, ενώ οι εκλογές συνεχίζονταν, το γαλλικό κόμμα εξακολουθούσε να είναι μειοψηφία. Μέσα στη Βουλή συμμάχησε με το ρωσικό. Αρχισε ο «έλεγχος» των εκλεγμένων.
Νοθεία με... σφραγίδα
Ο νόμος όριζε ότι μετά την ολοκλήρωση της κάθε ψηφοφορίας οι κάλπες έπρεπε να σφραγιστούν και να μεταφερθούν στις πρωτεύουσες των νομών για καταμέτρηση. Το πώς έφταναν στον προορισμό τους το περιέγραψε ο Μακεδόνας δημοσιογράφος και συγγραφέας Νικόλαος Δραγούμης. Συνοπτικά: Οι κάλπες έφταναν στον τόπο της καταμέτρησης με σπασμένα σανίδια ή λιμαρισμένες τις σφραγίδες, ενώ, σε πολλές περιπτώσεις, οι ψήφοι μεταφέρονταν σε «σαπουνοσακούλες».
Στη Βουλή, όταν ο «εκλεγμένος» με ψηφοδέλτια που προέρχονταν από τέτοιες κάλπες ήταν κωλεττικός, σηκωνόταν κάποιος και εξηγούσε ότι το σπάσιμο των σανιδιών οφειλόταν στον νόμο της συστολής των στερεών σωμάτων, η λιμαρισμένη σφραγίδα ήταν απλώς τυχαία σπασμένη κατά τη μεταφορά, η «σαπουνοσακούλα» ήταν κάλπη και ο κακοποιός που έκανε την καταμέτρηση είχε τον σεβασμό και την εκτίμηση των κατοίκων της περιοχής του.
Στις περιπτώσεις των μαυροκορδατικών, όμως, αρκούσε μια γρατσουνιά στην κάλπη για να ξεσπάσει θύελλα καταγγελιών ότι είχαν να κάνουν με καραμπινάτη περίπτωση νοθείας! Δεν μπορούμε να ξέρουμε πόσο αντικειμενικός ήταν ο Δραγούμης που είχε διατελέσει γραμματέας του μισητού στους Γάλλους Καποδίστρια. Το βέβαιο είναι πως ο Μαυροκορδάτος (από τους 52 που εξέλεξε) έμεινε με δώδεκα βουλευτές, ενώ η δική του εκλογή ακυρώθηκε έξι φορές, ώσπου να επικυρωθεί μια έβδομη!
Η πρώτη, έστω και με τέτοιον τρόπο, εκλεγμένη Βουλή των Ελλήνων, λοιπόν, συγκροτήθηκε σε σώμα και συνεδρίασε για πρώτη φορά τον Ιανουάριο του 1845. Πρώτος, έστω και έτσι, εκλεγμένος πρωθυπουργός ο Ιωάννης Κωλέττης, που εξάντλησε την τριετία, κέρδισε και τις επόμενες εκλογές (1847) με συντριπτική πλειοψηφία, αλλά αμέσως μετά πέθανε από νεφρίτιδα, σε ηλικία 73 χρόνων.
Αν και νικητής χάρη στη βία και τη νοθεία, ο πρώτος εκλεγμένος πρωθυπουργός, Ιωάννης Κωλέττης, αποδείχτηκε άξιος των περιστάσεων και δε δίστασε να τα βάλει ακόμα και με τον πρώην σύμμαχό του, Θεόδωρο Γρίβα, που κάθε τόσο ύψωνε επαναστατική σημαία στην Αιτωλοακαρνανία. Ούτε φοβήθηκε τους πρεσβευτές των ξένων δυνάμεων. Και όταν του... παρακόλλησαν διέλυσε τη Βουλή, προκήρυξε εκλογές (καλοκαίρι 1847) και τις πήρε με απόλυτη και τεράστια πλειοψηφία. Πέθανε, όμως, στις 31 Αυγούστου κι έλυσε τα χέρια «εχθρών και φίλων».
Από εκεί κι έπειτα, το ποιος θα γινόταν πρωθυπουργός εξαρτιόταν από το ποιος ήταν ο ευνοούμενος του Οθωνα και της πρεσβείας, που τύχαινε να έχει το πάνω χέρι στην κρίσιμη στιγμή. Συνολικά, από τις εκλογές του 1844 έως το 1875, οπότε ο Χαρίλαος Τρικούπης υποχρέωσε τον βασιλιά Γεώργιο Α να δεχτεί την «αρχή της δεδηλωμένης», έγιναν δεκαπέντε εκλογικές αναμετρήσεις, αλλά η πρωθυπουργία άλλαξε χέρια 39 φορές!
Στα 1862, το κακό είχε παραγίνει καθώς είχαν μεσολαβήσει μύρια όσα δεινά για τον τόπο. Οι ξένες δυνάμεις έφτασαν να κυριεύσουν Αθήνα και Πειραιά στον Κριμαϊκό πόλεμο, η πείνα θέριζε, η βαρυγκώμια μετατράπηκε σε επανάσταση. Ο Οθων και η Αμαλία εκδιώχτηκαν (12 Οκτωβρίου 1862). Πρωθυπουργός, «πρόεδρος προσωρινής επιτροπής», ορκίστηκε ο Δημήτριος Βούλγαρης. Η εκλογή του ανανεώθηκε στις 30 Ιανουαρίου από την Εθνοσυνέλευση, που σχηματίστηκε για να βγάλει τη χώρα από το αδιέξοδο. Στις 18 Μαρτίου 1863, ο διορισμένος από την Εθνοσυνέλευση πρωθυπουργός Κ.Ζ. Βάλβης ανακοίνωσε πως οι τρεις μεγάλες δυνάμεις πρότειναν να γίνει βασιλιάς των Ελλήνων ο Δανός πρίγκιπας Γεώργιος Γλίξμπουργκ. Εκείνος έφθασε στην Ελλάδα στις 18 Οκτωβρίου και στις 25 διόρισε πρωθυπουργό τον Δημήτριο Βούλγαρη, που έμεινε έως τον επόμενο Μάρτιο.
«Μαυρίστε τους!»
Οι πρώτες μετά το Σύνταγμα του 1864 εκλογές ορίστηκαν να ξεκινήσουν στις 14 Μαϊου 1865, με πρωθυπουργό, για πρώτη φορά, τον Αλέξανδρο Κουμουνδούρο, παλιά δικαστικό. Η προηγούμενη πείρα είχε βοηθήσει ώστε να επιλεγεί μια διαδικασία που απέκλειε κάθε χρήση βίας και νοθείας. Μόνο που ήταν κάπως χρονοβόρα: Σε κάθε εκλογικό τμήμα στήνονταν τόσες κάλπες όσοι και οι υποψήφιοι βουλευτές.
Κάθε κάλπη ήταν χωρισμένη στα δύο, η μισή άσπρη με μια ταμπέλα που έλεγε «ναι» και η μισή μαύρη με μιαν άλλη που έλεγε «όχι». Δύο σωληνάκια οδηγούσαν το ένα στην άσπρη πλευρά και το άλλο στη μαύρη. Πίσω από κάθε κάλπη στεκόταν εκπρόσωπος του υποψηφίου στον οποίο αυτή ανήκε. Ο ψηφοφόρος, μπαίνοντας, έπρεπε να πάρει τόσα μολυβένια μπαλάκια όσα και οι κάλπες. Πλησίαζε τις κάλπες τη μία μετά την άλλη. Οταν έφτανε μπροστά στην καθεμιά από αυτές, ο αντιπρόσωπος φώναζε δυνατά το όνομα του υποψηφίου στον οποίο αυτή ανήκε. Ο ψηφοφόρος έβαζε το μπαλάκι ή στον σωλήνα που οδηγούσε στην άσπρη μεριά ή σ' εκείνον που οδηγούσε στη μαύρη.
Η διαδικασία επαναλαμβανόταν με όλες τις κάλπες. Απαγορευόταν από τον νόμο να προσπεραστεί μια κάλπη χωρίς να ριχτεί σ' αυτήν μπαλάκι κι ο παραβάτης πλήρωνε πρόστιμο επιτόπου! Στη διαλογή μετρούσαν πρώτα αν τα μπαλάκια στην άσπρη και στη μαύρη πλευρά κάθε κάλπης είχαν άθροισμα ίσο με τον αριθμό των ψηφισάντων. Αν τα μπαλάκια ήταν παραπάνω, η επιτροπή αφαιρούσε τα περισσευούμενα από την άσπρη μεριά!
Βουλευτές ανακηρύσσονταν όσοι είχαν τα περισσότερα μπαλάκια στην άσπρη μεριά και εκλέγονταν τόσοι, όσους έβγαζε κάθε περιοχή. Υπήρχε δηλαδή απόλυτη και ανόθευτη απλή αναλογική, χωρίς περιορισμό επιλογής για τους ψηφοφόρους, που επέλεγαν όσους ήθελαν και «μαύριζαν» (από εκεί βγήκε η έκφραση) με την ψυχή τους τους, για τον καθέναν, ανεπιθύμητους (λέγεται σύστημα πλειοψηφικό επιμεριστικό).
Φύγε εσύ, έλα εσύ
Στις εκλογές αυτές πλειοψήφησε ο Αλέξανδρος Κουμουνδούρος, που παραιτήθηκε το φθινόπωρο συνδέοντας την τύχη του με ένα φορολογικό νομοσχέδιο για να φτιάξει δρόμους. Ο βασιλιάς διόρισε τον Δημήτριο Βούλγαρη, που παραιτήθηκε σχεδόν αμέσως επειδή ο Γεώργιος αρνήθηκε να διώξει έναν ανεπιθύμητο στην κυβέρνηση ξένο σύμβουλό του.
Τον διαδέχτηκε ο Επαμεινώνδας Δεληγιώργης, από τους πρωτεργάτες στην έξωση του Οθωνα. Παραιτήθηκε δέκα μέρες αργότερα, μόλις ψηφίστηκε ο προϋπολογισμός, αφού τον κατηγόρησαν ως προδότη επειδή ανέχτηκε εκείνον τον σύμβουλο. Διορίστηκε και πάλι ο Βούλγαρης για να ξαναπαραιτηθεί δύο μέρες αργότερα, επειδή δεν του έκανε ο Γεώργιος το χατίρι να κλείσει τη Βουλή έως τον Ιανουάριο.
Ο βασιλιάς διόρισε τον Αλέξανδρο Κουμουνδούρο, που ζήτησε ψήφο εμπιστοσύνης, χωρίς να υποχρεούται, θέτοντας έτσι έμμεσα ζήτημα δεδηλωμένης. Καταψηφίστηκε και παραιτήθηκε. Ο βασιλιάς ξανακάλεσε τον Δεληγιώργη κι έδιωξε τον σύμβουλό του που προκαλούσε την αναταραχή. Ο Δεληγιώργης παραιτήθηκε για δεύτερη φορά, τέλη Νοεμβρίου, οπότε κλήθηκε ο Μπενιζέλος Ρούφος να βγάλει τη δύσκολη αυτή χρονιά του 1865 με μια συμμαχική κυβέρνηση.
Οσο κι αν όλ' αυτά φαίνονται σήμερα περίεργα και μοιάζουν με παιδιαρίσματα, στην πραγματικότητα ένα σήμαιναν: Οτι σιγά σιγά οι Ελληνες πολιτικοί ωρίμαζαν και οδηγούνταν νομοτελειακά στη στιγμή που θα αποτίνασσαν από το ελληνικό Κοινοβούλιο το δικαίωμα του βασιλιά να διορίζει κυβερνήσεις. Η Ελλάδα προχωρούσε προς αυτό που, δέκα χρόνια αργότερα, ο Χαρίλαος Τρικούπης θα ονόμαζε «αρχή της δεδηλωμένης»: Να απολαμβάνει, δηλαδή, ο πρωθυπουργός της χώρας τη δεδηλωμένη εμπιστοσύνη της πλειοψηφίας του Κοινοβουλίου και όχι την εύνοια του ανώτατου άρχοντα.
Στις εκλογές του Ιουνίου 1874 ο Δημήτριος Βούλγαρης συγκέντρωσε τη σχετική πλειοψηφία στη Βουλή, αλλά δεν κατόρθωσε να σχηματίσει βιώσιμη κυβέρνηση.
Τρεις μέρες μετά τις εκλογές, στις 29 Ιουνίου, στην εφημερίδα Καιροί, δημοσιεύτηκε ανυπόγραφο άρθρο με τίτλο Τις πταίει, που, με εξαίρεση αυτές του Κουμουνδούρου το 1865, έβγαζε όλες τις εκλογικές αναμετρήσεις προϊόντα βίας και νοθείας, και όλες τις κυβερνήσεις προϊόντα ευνοίας. Προφυλακίστηκε ο εκδότης, αλλά ένας νέος πολιτικός, ο Χαρίλαος Τρικούπης, που απείχε από την εκλογική αναμέτρηση, έγραψε στον εισαγγελέα ότι αυτός ήταν ο αρθρογράφος.
Ο εκδότης αποφυλακίστηκε και, στις 5 Ιουλίου, προφυλακίστηκε ο Τρικούπης. Στις 9, δημοσιεύτηκε νέο άρθρο, με τίτλο Παρελθόν και ενεστώς, με την υπογραφή του Τρικούπη, ο οποίος καυτηρίαζε τις συνταγματικές παραβιάσεις. Παρ όλα αυτά, ο αρθρογράφος αποφυλακίστηκε στις 10 Ιουλίου, ενώ, στις 29, έπαψε με βούλευμα και η δίωξή του.
Στο μεταξύ, ο Βούλγαρης άρχισε να ακυρώνει τις εκλογές στη μία μετά την άλλη περιφέρεια. Και πάλι δεν τα κατάφερε. Κάποια στιγμή, με 96 παρόντες, προσπάθησε να προχωρήσει σε ψήφιση του προϋπολογισμού. Η αντιπολίτευση τον κατήγγειλε, καθώς δεν υπήρχε απαρτία. Ο πρόεδρος της Βουλής «ξαναμέτρησε» τους παρόντες και τους έβγαλε... 103. Η αντιπολίτευση τον κατήγγειλε, η συνεδρίαση διακόπηκε και την άλλη μέρα δημοσιεύτηκε ένα διάταγμα που τερμάτιζε τη σύνοδο!
Εγινε χαμός! Οι διαδηλώσεις αναστάτωναν τη χώρα, οι εφημερίδες μιλούσαν για πραξικόπημα και ο Βούλγαρης συνέχιζε απτόητος! Στις 19 Μαρτίου 1875 άνοιξε τη Βουλή για να δεχτεί δέκα νέους βουλευτές. Πήγαν 82 από τους υπάρχοντες, που σήμαινε πως και πάλι δεν υπήρχε απαρτία. Σα να μη συνέβαινε τίποτα, ο Βούλγαρης έδωσε εντολή να προχωρήσει η διαδικασία της ορκωμοσίας των δέκα νέων.
Οι αντιδράσεις του λαού ξεπέρασαν κάθε προηγούμενο. Η καθημερινή Εφημερίς δημοσίευσε τα ονόματα των 82 βουλευτών, χαρακτηρίζοντάς τους Στηλίτες, δηλαδή προδότες που τα ονόματά τους χαράσσονταν σε στήλες, όπως συνηθιζόταν στην αρχαιότητα. Από αυτό, οι ταραχές ονομάστηκαν «στηλιτικά». Συνεχίζονταν έως την ώρα που ο πρεσβευτής στο Παρίσι, Ανδρέας Κουντουριώτης, είχε την έμπνευση να συστήσει στον βασιλιά να ονομάσει πρωθυπουργό τον Χαρίλαο Τρικούπη. Ο 43χρονος, τότε, πολιτικός ζήτησε εγγυήσεις.
Η ώρα της αλήθειας
Στις 27 Απριλίου 1875, ορκίστηκε πρωθυπουργός. Από 18 έως 21 Ιουλίου, έκανε αδιάβλητες εκλογές. Οι φίλοι του κέρδισαν μόλις το 2% των εδρών. Παρ όλα αυτά, ο λόγος του θρόνου, που γράφτηκε από τον ίδιο τον Τρικούπη και διαβάστηκε από τον Γεώργιο στην πανηγυρική συνεδρίαση της Βουλής, στις 11 Αυγούστου 1875 έμεινε ιστορικός: Περιελάμβανε τη δέσμευση του βασιλιά να αναθέτει τον σχηματισμό της κυβέρνησης στο πρόσωπο εκείνο που διέθετε τη δεδηλωμένη εμπιστοσύνη της πλειοψηφίας των εκλεγμένων βουλευτών. Ανοιγαν νέοι δρόμοι.
Ο Τρικούπης παραιτήθηκε και πρωθυπουργός ορκίστηκε ο Αλέξανδρος Κουμουνδούρος, που πλειοψήφησε στις εκλογές. Ο Κουμουνδούρος πήρε και τις επόμενες (1879) και ευτύχησε να δει τη Θεσσαλία να προσαρτάται στην Ελλάδα.
Ομως, η γενιά του ανήκε πια στο παρελθόν. Η δεκαετία του 1880 άνοιγε διάπλατα για να δεχτεί μια εντελώς νέα εμπειρία: Τον δικομματισμό, με εκπροσώπους τον Χαρίλαο Τρικούπη και στη συνέχεια τον Γεώργιο Θεοτόκη, από τη μια πλευρά, και τον Θεόδωρο Δηλιγιάννη, από την άλλη.
Η Εθνοσυνέλευση που προέκυψε μετά την επανάσταση της 3ης Σεπτεμβρίου, είχε να επιτελέσει δύο αποστολές: Δημιούργησε τον πρώτο καταστατικό χάρτη της Ελλάδας (συνταγματική βασιλεία) και, στις 18 Μαρτίου 1844, ψήφισε τον πρώτο εκλογικό νόμο της χώρας. Συμβολικά δημοσιεύτηκε στις 25 Μαρτίου και, παρά τα φολκλορικά του στοιχεία, ήταν ο πιο προοδευτικός στον κόσμο, εως την ώρα εκείνη. Οι εκλογές έπρεπε να διεξαχθούν σε οχτώ μέρες. Το πρόβλημα ήταν ότι ο νόμος δεν ξεκαθάριζε αν αυτές οι οχτώ μέρες έπρεπε να είναι κοινές για όλη τη χώρα ή όχι. Με αποτέλεσμα να ξεκινήσει η εκλογική διαδικασία τον Απρίλιο του 1844 και τον Σεπτέμβριο να συνεχίζεται ακόμα σε ορισμένες περιοχές.
Οι τρεις μονομάχοι
Η διάλυση της Εθνοσυνέλευσης βρήκε την Ελλάδα με τρία κόμματα: το γαλλικό με αρχηγό τον Ιωάννη Κωλέττη, το αγγλικό με αρχηγό τον Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο και το ρωσικό με αρχηγό τον Ανδρέα Μεταξά. Το γαλλικό κόμμα προέβαλλε τον άκρατο εθνικισμό, ενώ το αγγλικό τη μετριοπάθεια και τον εγγλέζικου τύπου κοινοβουλευτισμό. Το ρωσικό είχε σημαία την επικράτηση της Ορθοδοξίας (και άρα ήταν εναντίον του μη ορθόδοξου Οθωνα) και την κατοχύρωση των δημοκρατικών ελευθεριών του λαού. Λεγόταν και κόμμα των Ναπαίων, από το όνομα κάποιου, θηριώδους Κερκυραίου ρωσόφιλου, Νάπα.
Ο Οθων ήθελε μια εκλογική κυβέρνηση συνασπισμού με τους Μαυροκορδάτο - Κωλέττη, αλλά ο τελευταίος αρνήθηκε να μετάσχει, για να μπορεί να κινείται πιο ελεύθερα. Ετσι, στις 30 Μαρτίου 1844, ορκίστηκε μονοκομματική κυβέρνηση Μαυροκορδάτου, που προκήρυξε τις εκλογές.
Αυτά που ακολούθησαν ελάχιστα έχουν να κάνουν με τις δημοκρατικές διαδικασίες όπως σήμερα τις εννοούμε. Ο Κωλέττης συμμάχησε με τους στρατιωτικούς, που ήξεραν πώς να «πείθουν» τον λαό. Και όπου δεν μπορούσαν να τον πείσουν, σήκωναν επαναστατική σημαία. Με πρώτο τον Θεόδωρο Γρίβα που, τέλη Απριλίου, σήμανε εξέγερση στην Ακαρνανία. Ο Μαυροκορδάτος έστειλε τον στρατό, μεσολάβησε ο Γάλλος πρεσβευτής Πισκατόρι, ένα πλοίο έφερε τον Γρίβα στον Πειραιά, ο καπετάνιος αρνήθηκε να τον παραδώσει, το πλοίο σαλπάρισε και τον έβγαλε στην Αλεξάνδρεια, όπου του έγινε υποδοχή ήρωα.
Μέσα Μαϊου, Τζαννετάκηδες και Μαυρομιχάληδες αρπάχτηκαν στη Μάνη, αλλά τα βρήκαν πριν να φτάσει ο στρατός. Από τις αρχές Ιουνίου, οι ρωσόφιλοι ξεκίνησαν διαδηλώσεις και ταραχές εναντίον (φανταστικών και μη) αόρατων συνωμοτών, ενώ οι ίδιοι δημιουργούσαν μυστικές οργανώσεις και όπου χρειαζόταν συμμαχούσαν με τους γαλλόφιλους. Κωλέττης και Μεταξάς υπονόμευαν συστηματικά τον Μαυροκορδάτο, στο παιχνίδι μπήκε και ο Οθων, ενώ η αγγλική πρεσβεία άφησε ακάλυπτο τον εκλεκτό της. Τέλη Ιουλίου, ένα σκάνδαλο έδωσε τη χαριστική βολή στον Μαυροκορδάτο, καθώς δημοσιεύτηκε μια επιστολή του Ανδρέα Λόντου προς κάποιον στην Πάτρα, που έδινε οδηγίες για το πώς να πεισθούν οι ψηφοφόροι να τον προτιμήσουν. Στις 6 Αυγούστου, ο Μαυροκορδάτος παραιτήθηκε. Την ίδια μέρα ορκίστηκε ο Κωλέττης και όρισε υπουργό Στρατιωτικών τον ρωσόφιλο Κίτσο Τζαβέλλα, που ανέλαβε δράση.
Στις περισσότερες περιοχές οι εκλογές έγιναν Μάιο και Ιούνιο. Στην Αθήνα, έπειτα από πολλές αναβολές, ξεκίνησαν τέλη Ιουλίου και ολοκληρώθηκαν αρχές Αυγούστου. Χάρη κυρίως στην επαρχία, ο Μαυροκορδάτος είχε εκλέξει 52 βουλευτές σε ένα σύνολο 127 εδρών. Ο Κωλέττης, έως την ώρα που ορκίστηκε, είχε μια μικρή μειοψηφία. Από τη στιγμή που ανέλαβε πρωθυπουργός, η δύναμή του ανέβαινε συνεχώς στις υπολειπόμενες περιφέρειες. Παρ όλ αυτά, όταν στα τέλη Αυγούστου συνήλθε η Βουλή, ενώ οι εκλογές συνεχίζονταν, το γαλλικό κόμμα εξακολουθούσε να είναι μειοψηφία. Μέσα στη Βουλή συμμάχησε με το ρωσικό. Αρχισε ο «έλεγχος» των εκλεγμένων.
Νοθεία με... σφραγίδα
Ο νόμος όριζε ότι μετά την ολοκλήρωση της κάθε ψηφοφορίας οι κάλπες έπρεπε να σφραγιστούν και να μεταφερθούν στις πρωτεύουσες των νομών για καταμέτρηση. Το πώς έφταναν στον προορισμό τους το περιέγραψε ο Μακεδόνας δημοσιογράφος και συγγραφέας Νικόλαος Δραγούμης. Συνοπτικά: Οι κάλπες έφταναν στον τόπο της καταμέτρησης με σπασμένα σανίδια ή λιμαρισμένες τις σφραγίδες, ενώ, σε πολλές περιπτώσεις, οι ψήφοι μεταφέρονταν σε «σαπουνοσακούλες».
Στη Βουλή, όταν ο «εκλεγμένος» με ψηφοδέλτια που προέρχονταν από τέτοιες κάλπες ήταν κωλεττικός, σηκωνόταν κάποιος και εξηγούσε ότι το σπάσιμο των σανιδιών οφειλόταν στον νόμο της συστολής των στερεών σωμάτων, η λιμαρισμένη σφραγίδα ήταν απλώς τυχαία σπασμένη κατά τη μεταφορά, η «σαπουνοσακούλα» ήταν κάλπη και ο κακοποιός που έκανε την καταμέτρηση είχε τον σεβασμό και την εκτίμηση των κατοίκων της περιοχής του.
Στις περιπτώσεις των μαυροκορδατικών, όμως, αρκούσε μια γρατσουνιά στην κάλπη για να ξεσπάσει θύελλα καταγγελιών ότι είχαν να κάνουν με καραμπινάτη περίπτωση νοθείας! Δεν μπορούμε να ξέρουμε πόσο αντικειμενικός ήταν ο Δραγούμης που είχε διατελέσει γραμματέας του μισητού στους Γάλλους Καποδίστρια. Το βέβαιο είναι πως ο Μαυροκορδάτος (από τους 52 που εξέλεξε) έμεινε με δώδεκα βουλευτές, ενώ η δική του εκλογή ακυρώθηκε έξι φορές, ώσπου να επικυρωθεί μια έβδομη!
Η πρώτη, έστω και με τέτοιον τρόπο, εκλεγμένη Βουλή των Ελλήνων, λοιπόν, συγκροτήθηκε σε σώμα και συνεδρίασε για πρώτη φορά τον Ιανουάριο του 1845. Πρώτος, έστω και έτσι, εκλεγμένος πρωθυπουργός ο Ιωάννης Κωλέττης, που εξάντλησε την τριετία, κέρδισε και τις επόμενες εκλογές (1847) με συντριπτική πλειοψηφία, αλλά αμέσως μετά πέθανε από νεφρίτιδα, σε ηλικία 73 χρόνων.
Αν και νικητής χάρη στη βία και τη νοθεία, ο πρώτος εκλεγμένος πρωθυπουργός, Ιωάννης Κωλέττης, αποδείχτηκε άξιος των περιστάσεων και δε δίστασε να τα βάλει ακόμα και με τον πρώην σύμμαχό του, Θεόδωρο Γρίβα, που κάθε τόσο ύψωνε επαναστατική σημαία στην Αιτωλοακαρνανία. Ούτε φοβήθηκε τους πρεσβευτές των ξένων δυνάμεων. Και όταν του... παρακόλλησαν διέλυσε τη Βουλή, προκήρυξε εκλογές (καλοκαίρι 1847) και τις πήρε με απόλυτη και τεράστια πλειοψηφία. Πέθανε, όμως, στις 31 Αυγούστου κι έλυσε τα χέρια «εχθρών και φίλων».
Από εκεί κι έπειτα, το ποιος θα γινόταν πρωθυπουργός εξαρτιόταν από το ποιος ήταν ο ευνοούμενος του Οθωνα και της πρεσβείας, που τύχαινε να έχει το πάνω χέρι στην κρίσιμη στιγμή. Συνολικά, από τις εκλογές του 1844 έως το 1875, οπότε ο Χαρίλαος Τρικούπης υποχρέωσε τον βασιλιά Γεώργιο Α να δεχτεί την «αρχή της δεδηλωμένης», έγιναν δεκαπέντε εκλογικές αναμετρήσεις, αλλά η πρωθυπουργία άλλαξε χέρια 39 φορές!
Στα 1862, το κακό είχε παραγίνει καθώς είχαν μεσολαβήσει μύρια όσα δεινά για τον τόπο. Οι ξένες δυνάμεις έφτασαν να κυριεύσουν Αθήνα και Πειραιά στον Κριμαϊκό πόλεμο, η πείνα θέριζε, η βαρυγκώμια μετατράπηκε σε επανάσταση. Ο Οθων και η Αμαλία εκδιώχτηκαν (12 Οκτωβρίου 1862). Πρωθυπουργός, «πρόεδρος προσωρινής επιτροπής», ορκίστηκε ο Δημήτριος Βούλγαρης. Η εκλογή του ανανεώθηκε στις 30 Ιανουαρίου από την Εθνοσυνέλευση, που σχηματίστηκε για να βγάλει τη χώρα από το αδιέξοδο. Στις 18 Μαρτίου 1863, ο διορισμένος από την Εθνοσυνέλευση πρωθυπουργός Κ.Ζ. Βάλβης ανακοίνωσε πως οι τρεις μεγάλες δυνάμεις πρότειναν να γίνει βασιλιάς των Ελλήνων ο Δανός πρίγκιπας Γεώργιος Γλίξμπουργκ. Εκείνος έφθασε στην Ελλάδα στις 18 Οκτωβρίου και στις 25 διόρισε πρωθυπουργό τον Δημήτριο Βούλγαρη, που έμεινε έως τον επόμενο Μάρτιο.
«Μαυρίστε τους!»
Οι πρώτες μετά το Σύνταγμα του 1864 εκλογές ορίστηκαν να ξεκινήσουν στις 14 Μαϊου 1865, με πρωθυπουργό, για πρώτη φορά, τον Αλέξανδρο Κουμουνδούρο, παλιά δικαστικό. Η προηγούμενη πείρα είχε βοηθήσει ώστε να επιλεγεί μια διαδικασία που απέκλειε κάθε χρήση βίας και νοθείας. Μόνο που ήταν κάπως χρονοβόρα: Σε κάθε εκλογικό τμήμα στήνονταν τόσες κάλπες όσοι και οι υποψήφιοι βουλευτές.
Κάθε κάλπη ήταν χωρισμένη στα δύο, η μισή άσπρη με μια ταμπέλα που έλεγε «ναι» και η μισή μαύρη με μιαν άλλη που έλεγε «όχι». Δύο σωληνάκια οδηγούσαν το ένα στην άσπρη πλευρά και το άλλο στη μαύρη. Πίσω από κάθε κάλπη στεκόταν εκπρόσωπος του υποψηφίου στον οποίο αυτή ανήκε. Ο ψηφοφόρος, μπαίνοντας, έπρεπε να πάρει τόσα μολυβένια μπαλάκια όσα και οι κάλπες. Πλησίαζε τις κάλπες τη μία μετά την άλλη. Οταν έφτανε μπροστά στην καθεμιά από αυτές, ο αντιπρόσωπος φώναζε δυνατά το όνομα του υποψηφίου στον οποίο αυτή ανήκε. Ο ψηφοφόρος έβαζε το μπαλάκι ή στον σωλήνα που οδηγούσε στην άσπρη μεριά ή σ' εκείνον που οδηγούσε στη μαύρη.
Η διαδικασία επαναλαμβανόταν με όλες τις κάλπες. Απαγορευόταν από τον νόμο να προσπεραστεί μια κάλπη χωρίς να ριχτεί σ' αυτήν μπαλάκι κι ο παραβάτης πλήρωνε πρόστιμο επιτόπου! Στη διαλογή μετρούσαν πρώτα αν τα μπαλάκια στην άσπρη και στη μαύρη πλευρά κάθε κάλπης είχαν άθροισμα ίσο με τον αριθμό των ψηφισάντων. Αν τα μπαλάκια ήταν παραπάνω, η επιτροπή αφαιρούσε τα περισσευούμενα από την άσπρη μεριά!
Βουλευτές ανακηρύσσονταν όσοι είχαν τα περισσότερα μπαλάκια στην άσπρη μεριά και εκλέγονταν τόσοι, όσους έβγαζε κάθε περιοχή. Υπήρχε δηλαδή απόλυτη και ανόθευτη απλή αναλογική, χωρίς περιορισμό επιλογής για τους ψηφοφόρους, που επέλεγαν όσους ήθελαν και «μαύριζαν» (από εκεί βγήκε η έκφραση) με την ψυχή τους τους, για τον καθέναν, ανεπιθύμητους (λέγεται σύστημα πλειοψηφικό επιμεριστικό).
Φύγε εσύ, έλα εσύ
Στις εκλογές αυτές πλειοψήφησε ο Αλέξανδρος Κουμουνδούρος, που παραιτήθηκε το φθινόπωρο συνδέοντας την τύχη του με ένα φορολογικό νομοσχέδιο για να φτιάξει δρόμους. Ο βασιλιάς διόρισε τον Δημήτριο Βούλγαρη, που παραιτήθηκε σχεδόν αμέσως επειδή ο Γεώργιος αρνήθηκε να διώξει έναν ανεπιθύμητο στην κυβέρνηση ξένο σύμβουλό του.
Τον διαδέχτηκε ο Επαμεινώνδας Δεληγιώργης, από τους πρωτεργάτες στην έξωση του Οθωνα. Παραιτήθηκε δέκα μέρες αργότερα, μόλις ψηφίστηκε ο προϋπολογισμός, αφού τον κατηγόρησαν ως προδότη επειδή ανέχτηκε εκείνον τον σύμβουλο. Διορίστηκε και πάλι ο Βούλγαρης για να ξαναπαραιτηθεί δύο μέρες αργότερα, επειδή δεν του έκανε ο Γεώργιος το χατίρι να κλείσει τη Βουλή έως τον Ιανουάριο.
Ο βασιλιάς διόρισε τον Αλέξανδρο Κουμουνδούρο, που ζήτησε ψήφο εμπιστοσύνης, χωρίς να υποχρεούται, θέτοντας έτσι έμμεσα ζήτημα δεδηλωμένης. Καταψηφίστηκε και παραιτήθηκε. Ο βασιλιάς ξανακάλεσε τον Δεληγιώργη κι έδιωξε τον σύμβουλό του που προκαλούσε την αναταραχή. Ο Δεληγιώργης παραιτήθηκε για δεύτερη φορά, τέλη Νοεμβρίου, οπότε κλήθηκε ο Μπενιζέλος Ρούφος να βγάλει τη δύσκολη αυτή χρονιά του 1865 με μια συμμαχική κυβέρνηση.
Οσο κι αν όλ' αυτά φαίνονται σήμερα περίεργα και μοιάζουν με παιδιαρίσματα, στην πραγματικότητα ένα σήμαιναν: Οτι σιγά σιγά οι Ελληνες πολιτικοί ωρίμαζαν και οδηγούνταν νομοτελειακά στη στιγμή που θα αποτίνασσαν από το ελληνικό Κοινοβούλιο το δικαίωμα του βασιλιά να διορίζει κυβερνήσεις. Η Ελλάδα προχωρούσε προς αυτό που, δέκα χρόνια αργότερα, ο Χαρίλαος Τρικούπης θα ονόμαζε «αρχή της δεδηλωμένης»: Να απολαμβάνει, δηλαδή, ο πρωθυπουργός της χώρας τη δεδηλωμένη εμπιστοσύνη της πλειοψηφίας του Κοινοβουλίου και όχι την εύνοια του ανώτατου άρχοντα.
Στις εκλογές του Ιουνίου 1874 ο Δημήτριος Βούλγαρης συγκέντρωσε τη σχετική πλειοψηφία στη Βουλή, αλλά δεν κατόρθωσε να σχηματίσει βιώσιμη κυβέρνηση.
Τρεις μέρες μετά τις εκλογές, στις 29 Ιουνίου, στην εφημερίδα Καιροί, δημοσιεύτηκε ανυπόγραφο άρθρο με τίτλο Τις πταίει, που, με εξαίρεση αυτές του Κουμουνδούρου το 1865, έβγαζε όλες τις εκλογικές αναμετρήσεις προϊόντα βίας και νοθείας, και όλες τις κυβερνήσεις προϊόντα ευνοίας. Προφυλακίστηκε ο εκδότης, αλλά ένας νέος πολιτικός, ο Χαρίλαος Τρικούπης, που απείχε από την εκλογική αναμέτρηση, έγραψε στον εισαγγελέα ότι αυτός ήταν ο αρθρογράφος.
Ο εκδότης αποφυλακίστηκε και, στις 5 Ιουλίου, προφυλακίστηκε ο Τρικούπης. Στις 9, δημοσιεύτηκε νέο άρθρο, με τίτλο Παρελθόν και ενεστώς, με την υπογραφή του Τρικούπη, ο οποίος καυτηρίαζε τις συνταγματικές παραβιάσεις. Παρ όλα αυτά, ο αρθρογράφος αποφυλακίστηκε στις 10 Ιουλίου, ενώ, στις 29, έπαψε με βούλευμα και η δίωξή του.
Στο μεταξύ, ο Βούλγαρης άρχισε να ακυρώνει τις εκλογές στη μία μετά την άλλη περιφέρεια. Και πάλι δεν τα κατάφερε. Κάποια στιγμή, με 96 παρόντες, προσπάθησε να προχωρήσει σε ψήφιση του προϋπολογισμού. Η αντιπολίτευση τον κατήγγειλε, καθώς δεν υπήρχε απαρτία. Ο πρόεδρος της Βουλής «ξαναμέτρησε» τους παρόντες και τους έβγαλε... 103. Η αντιπολίτευση τον κατήγγειλε, η συνεδρίαση διακόπηκε και την άλλη μέρα δημοσιεύτηκε ένα διάταγμα που τερμάτιζε τη σύνοδο!
Εγινε χαμός! Οι διαδηλώσεις αναστάτωναν τη χώρα, οι εφημερίδες μιλούσαν για πραξικόπημα και ο Βούλγαρης συνέχιζε απτόητος! Στις 19 Μαρτίου 1875 άνοιξε τη Βουλή για να δεχτεί δέκα νέους βουλευτές. Πήγαν 82 από τους υπάρχοντες, που σήμαινε πως και πάλι δεν υπήρχε απαρτία. Σα να μη συνέβαινε τίποτα, ο Βούλγαρης έδωσε εντολή να προχωρήσει η διαδικασία της ορκωμοσίας των δέκα νέων.
Οι αντιδράσεις του λαού ξεπέρασαν κάθε προηγούμενο. Η καθημερινή Εφημερίς δημοσίευσε τα ονόματα των 82 βουλευτών, χαρακτηρίζοντάς τους Στηλίτες, δηλαδή προδότες που τα ονόματά τους χαράσσονταν σε στήλες, όπως συνηθιζόταν στην αρχαιότητα. Από αυτό, οι ταραχές ονομάστηκαν «στηλιτικά». Συνεχίζονταν έως την ώρα που ο πρεσβευτής στο Παρίσι, Ανδρέας Κουντουριώτης, είχε την έμπνευση να συστήσει στον βασιλιά να ονομάσει πρωθυπουργό τον Χαρίλαο Τρικούπη. Ο 43χρονος, τότε, πολιτικός ζήτησε εγγυήσεις.
Η ώρα της αλήθειας
Στις 27 Απριλίου 1875, ορκίστηκε πρωθυπουργός. Από 18 έως 21 Ιουλίου, έκανε αδιάβλητες εκλογές. Οι φίλοι του κέρδισαν μόλις το 2% των εδρών. Παρ όλα αυτά, ο λόγος του θρόνου, που γράφτηκε από τον ίδιο τον Τρικούπη και διαβάστηκε από τον Γεώργιο στην πανηγυρική συνεδρίαση της Βουλής, στις 11 Αυγούστου 1875 έμεινε ιστορικός: Περιελάμβανε τη δέσμευση του βασιλιά να αναθέτει τον σχηματισμό της κυβέρνησης στο πρόσωπο εκείνο που διέθετε τη δεδηλωμένη εμπιστοσύνη της πλειοψηφίας των εκλεγμένων βουλευτών. Ανοιγαν νέοι δρόμοι.
Ο Τρικούπης παραιτήθηκε και πρωθυπουργός ορκίστηκε ο Αλέξανδρος Κουμουνδούρος, που πλειοψήφησε στις εκλογές. Ο Κουμουνδούρος πήρε και τις επόμενες (1879) και ευτύχησε να δει τη Θεσσαλία να προσαρτάται στην Ελλάδα.
Ομως, η γενιά του ανήκε πια στο παρελθόν. Η δεκαετία του 1880 άνοιγε διάπλατα για να δεχτεί μια εντελώς νέα εμπειρία: Τον δικομματισμό, με εκπροσώπους τον Χαρίλαο Τρικούπη και στη συνέχεια τον Γεώργιο Θεοτόκη, από τη μια πλευρά, και τον Θεόδωρο Δηλιγιάννη, από την άλλη.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου